6.sınıf yer kabuğu neden oluşur

YER KABUĞU NELERDEN OLUŞUR?

Dünya katmanlardan oluşmuştur.


Yer kabuğu üzerinde yaşadığımız katmandır.Oksijen silisyum demir alüminyum kalsiyum sodyum potasyum ve magnezyum gibi elementlerden ve kayaç adı verilen kayalardan oluşur.Elementler çeşitli şekillerde bir araya gelerek mineralleri oluşturur.
Mineraller doğal olarak meydana gelir. Organik değildir ve katıdır.
Kayaçlar da bir veya birden fazla mineralin doğal olarak bir araya gelmesi ile oluşur. Kayaçlar oluşum bakımından birbirinden farklıdır.Yerin üstünde ve yerin altında bulunan kayaçların kökeni magmadır.

KAYAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI

Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır.
1. Magmatik (püskürük) kayaçlar
2. Tortul kayaçlar
3. Metamorfik (başkalaşım) kayaçlar

1. Magmatik Kayaçlar:
Magmanın yeryüzünde veya yeryüzüne yakın yerlerinde soğuyup katılaşması ile oluşan kayaçlardır.Bu kayaçlar sert parlak ve kristalli bir yapıya sahiptir.Magmatik kayaçlar magmanın soğuması ile oluştuğu için içlerinde fosil (canlı kalıntısı) bulunmaz.Tabakalı değildirler.İnşaat malzemesi ve parke taşı olarak kullanılabilirler.Oluş şekillerine göre 3 grupta incelenirler.
a. Derinlik Kayaçları:Yerin iç kısımlarında belirli bir derinlikte magmanın soğuyup katılaşması ile oluşur.Sert kayaçlardır.Örnek: Granit.

b. Damar Kayaçları:Yerkabuğundaki inceli kalınlı damarlara girerek orada soğuması ile meydana gelir.
c. Yüzey(püskürük) Kayaçları:Magmanın yeryüzüne çıkıp soğumasıyla oluşur.Yeryüzüne çıkıp hızlı bir şekilde soğuduğundan camsıdır. Koyu renklidirler. Örnek: Trakit andezit bazalt.

Ek Bilgi: Obsidyen keskin kenarlı olduğu için geçmiş zamanlarda alet olarak kullanılmıştır.Ayna olarak da kullanılmıştır.

2. Tortul Kayaçlar:
Magmatik kayaçlar dış etkenlerle koparılıp parçalanır.Yağmur rüzgar donma ve çözünme olayları etkisi ile zamanla çözülürler.Oluşan bu küçük parçalar su ve rüzgarla taşınırlar çukurlara birikip çökelirler ve tortul kayaçlar oluşur.
Kayalardan kopan parçalar farklı zamanlarda çökeldikleri için tortul kayaların yapısı tabakalıdır ve yumuşaktır.Mineral yönünden çeşitlilik gösterirler.İçlerinde fosillere rastlanır.

a. Mekanik Tortul Kayaçlar:Su rüzgar gibi dış kuvvetlerin etkisi ile kopan parçaların çökelmesiyle oluşur.Örnek: Kum kil çakıl.
b. Kimyasal Tortul Kayaçlar:Mineral ve tuzların suda çözünmesi ve çökelmesiyle oluşur. Örnek:Kaya tuzu travertenler(pamuk taşı) tüfsarkıt ve dikitler kireç taşı(kalker)


c. Organik Tortul Kayaçlar:Bitki kalıntılarının hayvan iskelet ve kabuklarının birikip katılaşmasıyla oluşur.Örnek:Tebeşir mercan kalkeri petrol.


3. Metamorfik(Başkalaşım) Kayaçlar:
Magmatik ve tortul kayaçların yerin derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanmasıyla oluşur.Başkalaşım kayaçlarının oluşumunda sıcaklık ve basınç en önemli etkenlerdir.
Üstte bulunan tabakaların ağırlığı ve depremsel hareketler sırasında yer kabuğunun derin kısımlarında kayaçlar büyük basınç altında kalır.Bu nedenle sıkılaşır ve sertleşir yoğunluğu artar rengi koyulaşır parlaklaşır.
İçinde az miktarda fosil bulunur.Kalker(kireç taşı) başkalasmasından mermerkömürün başkalaşmasından elmas granitin başkalaşmasından gneis çam reçinesinin başkalaşmasından kehribar kilin başkalaşmasından fillat(yaprak taşı) oluşmuştur.


*Sert kayaçların bir çoğu tabakalı değildir.Yumuşak taşlar tabakalıdır.
*Elmas değerli bir taştır.Çok sert olduğundan cam kesmede kullanılır.
*Mermerler inşaatlarda heykel ve süs eşyası yapımında kullanılır.

KAYAÇ DÖNGÜSÜ:
Bütün kayaçlar yer şekillerinin oluşumunda ve gelişiminde etkilidir.Yer şekilleri milyonlarca yıldan beri sürekli bir değişim göstermektedir. ve bu değişim sonsuza kadar devam edecektir.
Kayaçlar da erime soğuma katılaşma çökelme kristalleşme ve başkalaşım gibi faktörlerin etkisiyle sürekli değişir birbirine dönüşür.
Magmatik kayaçlar zamanla aşınır ırmaklarla denize taşınır.Deniz diplerinde tortul kayaçları oluşturur. Yer kabuğunun hareketleri tortul kayaçları sıkıştırır.Böylece başkalaşım kayaçları oluşur.Basınç azalırsa başkalaşım kayaçlarının dış kısmındaki maddeler erir magmayı meydana getirir. Magma yeryüzüne yakın yerlerde soğur magmatik kayaçları oluşturur.
Bu dönüşüme KAYAÇ DÖNGÜSÜ denir.


MADENLER VE TEKNOLOJİ

Yerkabuğu minerallerden oluşur.İçinde metal bulunan minerallere filiz denir. Çevremizde ekonomik değeri fazla olmayan taşlar vardır.Ama bazı taşlar çok nadir bulunur.
Ekonomik anlamda değeri olan mineral ve kayaçların tümüne birden maden adı verilir. Madenlerin çok bulunduğu yer katmanları maden yataklarıdır.Türkiye zengin maden yataklarına sahip bir ülkedir.
Madenler çok eski çağlarda ve özel şartlarda oluşmuştur.Teknolojide hammadde olarak kullanılırlar. Günlük hayatta kullandığımız çeşitli araç ve gereçler madenlerden yapılır.
Fosil yakıt adı verilen petrol kömür ve doğal gaz gibi enerji kaynakları da yeraltından çıkarılır.
KÖMÜR; jeolojik zamanlarda var olan bitkilerin yerkabuğunun hareketleri sırasında kayaçlar arasında sıkışıp sıcaklık ve basınç etkisi ile değişmesinden oluşan bir fosil yakıttır.Kömürün ana maddesi karbondur. Antrasit linyit taş kömürü torba kömür gibi çeşitleri vardır.Taş kömürünün damıtılması ile kok kömürü hava gazı ve katran elde edilir.
PETROL; ölü hayvan ve bitki artıklarının deniz dibinde ve bataklıklarda sıkışarak değişmesi ile oluşur.Koyu renklidir.Sudan hafif bir maddedir.Petrol sondajlarla yeraltından çıkarılır.Rafineri adı verilen arıtım evlerinde temizlenir.Buralarda arıtılan petrolden benzin mazot gaz yağı fuel oil asfalt ağır yağlar ve petrol gazları elde edilir.

Petrol kömür ve doğal gazın asıl kaynağı Güneş'tir.

BAZI MADENLER VE KULLANIM ALANLARI:
Demir:Dayanıklığı fazla sert olmasına rağmen kolay işlenen bir madendir.İnşaatlarda çelik üretiminde ve ev eşyaları yapımında kullanılır.Çok eski zamanlardan beri insanlar tarafından bilinir.
Alüminyum:Hafif ve iyi iletken olan bir madendir.Tencere otomobil çamaşır makinesi yapımında enerji nakil hatlarında kullanılır.
Bakır:Kolayca şekil alabilen ve iyi iletken bir maddedir.Elektrik endüstrisinde ev ve süs eşyaları yapımında kullanılır.Bronz elde etmede de bakırdan yararlanılır.
Nikel:Dayanıklığı çok fazladır.Uçak motorlarında kullanılır.
Gümüş: Süs eşyası yapımı ve fotoğrafçılıkta kullanılır.
Titanyum:Dayanıklı ve hafiftir.Uçak gövdelerinin yapımında kullanılır.
Altın:Mücevher yapımında dişçilikte ve elektronikte kullanılır.
Platin:Araç egzozlarında petrol rafine işlemlerinde ve tıpta kullanılır.Platin insan vücuduna en kolay uyum sağlayan maddedir.

Madenler yeryüzünün jeolojik zamanlarında oluştuklarından tekrar oluşmaları olanaksız gibidir.Bu nedenle madenleri endüstrileştirmeye çalışmalıyız.Hurda demir bakır alüminyumları toplayıp yeniden değerlendirmek gerekir.

FOSİLLER

Fosiller çok eski zamanlarda yaşamış ve taşlaşmış bitki ya da hayvan kalıntılarıdır.Soyu tükenmiş bitki ve hayvanlar hakkında fosiller bize bilgi verir.Genellikle tortul kayaçların içlerinde bulunurlar. Fosiller çoğu zaman bitki ve hayvanların kemik diş kabuk odunsu bölüm gibi sert olan dokularından oluşur.Canlıların fosilleşmesi için çok uzun bir zaman gerekir.Canlı organizma ölünce çürümeye ayrışmaya başlar.Yumuşak bölümler çabuk çürür.Kabuk diş kemik gibi sert bölümler çürümeye karşı daha dayanıklıdır.
Canlının fosilleşmesi için çürümeden gömülmesi gerekir.Bu gömme işi tortul kayaçlar tarafından yapılır.

Fosilleri inceleyen bilim dalına PALEONTOLOJİ bu işle uğraşan bilim adamlarına da PALEONTOLOG denir.

Genç fosiller kayaçların üst tabakalarında eski fosiller alt tabakalarında bulunur.Günümüzde bulunan en eski fosiller 35 milyar yaşındadır ve basit hücreli canlılara aittir.
Fosiller kayaçların yaşı hakkında bilgi verir.

FOSİL

Fosillerin Öğrettikleri:
* Tortul kayaçların yapısı ve yaşı hakkında bilgi verir.
* Bugün yaşamayan soyları tükenmiş canlılar hakkında bilgi verir.
* Canlıların zamanla olan değişimi hakkında bilgi verir.
* Canlıların yaşadığı çevreyi incelemesine yardımcı olur.
* Dünyadaki geçmiş yaşamları ve değişen çevre şartları hakkında bilgi verir.

TOPRAK ÇEŞİTLERİ ve EROZYON

Yeryüzünün en önemli doğal kaynaklarından birisi de topraktır.Toprak içinde pek çok canlıyı barındırır.
Toprak rüzgar yağmur sıcaklık değişimleri ve canlıların etkisi ile kayaların parçalanıp ufalanmasıyla oluşur.Besin ve yaşam kaynağıdır.Yapısında hava su organik maddeler inorganik maddeler ve çeşitli mikroorganizmalar bulunur.

EK BİLGİ:
Organik Madde:Bitkilerden hazır olarak alınan maddelerdir.İnsan ya da hayvanlar tarafından üretilmezler.
İnorganik Madde: Doğadan alınan canlılar tarafından üretilmeyen maddelerdir.

Toprak Oluşumuna Etki Eden Faktörler:

a. İklim:Toprağın oluşumunda sıcaklık ve yağış çok etkilidir.
b. Yeryüzü Şekilleri:Yeryüzünün düz veya engebeli olması topraktan suyun sızmasında etkilidr
c. Bitki Örtüsü:Bitki atıkları toprak oluşumunda etkilidir.
d. Zaman:Kayaçların çözünmesi belli bir zamanı gerektirir.

Toprağın en üst tabakasında bitki ve hayvan artıkları bolca bulunur.İçinde organik ve inorganik maddelerin bulunduğu bu üst katman en verimli katmandır.
Orta tabaka mineralleri ve farklı çözünen maddeleri içerir.
Toprağın alt tabakasında ana kayalardan kopmuş inorganik maddeler bulunur.

Toprak renk yapı gözeneklilik ve derinlik bakımından farklılıklar gösterir.

TOPRAK ÇEŞİTLERİ:

1. KUMLU TOPRAK:İri tanecikli gevşek yapılı ve kolay işlenen bir toprak çeşididir.Su tutma kapasitesi az olduğundan sulama gerektirir.Bu da besinlerin yıkanıp gitmesine sebep olur.Besin bakımından fakirdir.Kavun karpuz patates tarımı için uygundur.

2. KİLLİ TOPRAK:Küçük taneciklidir.Yarıdan fazlası kildir.Ağır topraklar olduğundan işlenmesi zordur.Su tutma kapasitesi yüksektir.Kuruduğu zaman sertleşir.Başka toprak çeşitleri ile karıştırılırsa tarıma uygun hale gelir.Heykel ve seramik yapımında kullanılır.

3. KİREÇLİ TOPRAK:Beyaza yakın bir rengi vardır.Çürümenin çabuk olması yüzünden bitki çürüntüleri kalın bir tabaka oluşturur.Suyu geçirmez.Buğday pancar yonca tarımına uygundur.

4. HUMUSLU TOPRAK:Siyah renklidir.Isı ve suyu kolay emer.İçinde canlı kalıntıları olduğu için tarıma en elverişli topraktır.Baklagiller bu toprağı sever.

EROZYON: Akarsular sel rüzgar buzul dalga gibi etkenlerle toprağın verimli kısmının bir yerden diğer bir yere taşınması olayına erozyon denir.Erozyon olan yerlerde yoprak bitki örtüsü bakımından fakirleşir.Ayrıca ağaç kesimi aşırı otlatma tarım faaliyetleri eğimli yerlere tarla yapılması yetersiz veya fazla sulama da erozyon oluşumuna etki eder.

Erozyondan Korunmak İçin;
* Çıplak araziler ağaçlandırılmalı
* Eğimli yerlere teraslama yapılmalı
* Eğimli araziler eğime dik olarak sürülmeli
* Otlaklarda erken ve aşırı otlatma yapılmamalı
* Mevcut bitki örtüsü korunmalı
* Barajların çevresinde ağaçlandırma ve teraslama yapılmalı
* Toprağın yanlış kullanılmaması için çiftçiler bilinçlendirilmeli
* İnsanlarda çevre bilinci geliştirilmelidir.

EK BİLGİ: Erozyon tuzluluk şehirleşme ve kumul oluşumları sonucunda verimli tarım toprağı kaybedilir.Kumul rüzgarın taşıdığı maddelerin bir yerde birikmesi ile oluşur.Kumul çölleşmeyi getirir.
Tarım arazileri fazla sulanırsa topraktaki tuzlar çözünür ve bitkilerin büyümesini engeller.
Yeryüzündeki sular eğimli ve ağaçsız alanlarda heyelana (toprak kayması) neden olur.
Bu nedenle ağaç dikimini ve ormanları çoğaltmalıyız.Çünkü ağaçlar kökleri ile toprağı tutar.

YERALTI ve YERÜSTÜ SU KAYNAKLARI

A. Yeraltı Suları:
Yeryüzüne yağış halinde inen sular geçirgen olmayan kaya ya da kil katmanı gibi yerlerde birikerek yeraltı sularını oluşturur.Türkiye yeraltı suları bakımından zengindir.Yeraltı sularından içme ve sulama alanında yararlanılır.

Yağış miktarı
Yağış türü
Zeminin geçirimliliği
Arazinin eğimi
Bitki örtüsü gibi etmenler yeraltı sularının beslenmesinde rol oynar.

Taban suyu geçirimli topraklardan aşağılara sızarak geçirimsiz iki tabaka arasında depolanmasıyla oluşur.Taban suları bazen yeryüzüne kadar çıkar.

1. Kaynak:
Yeraltı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir.Memba göze pınar adı ile de anılır.Kaynak sularının bazıları sıcak bazıları da soğuktur.

- Sıcak Su kaynakları: Bu kaynaklar ile fay hatlarının dağılımı paralellik gösterir.Suları yeraltından gelir ve sıcaktır.İçlerinde madensel tuz ve mineraller bulunur. Çeşitli hastalıkların tedavisi içğin kullanılır.Özelliklerine göre kaplıca ılıca çermik maden suyu içme suyu gibi adlar alır.

- Soğuk Su Kaynakları: Yüzey sularının fazla derine inmeden tekrar yeryüzüne çıkmasından meydana geldikleri için suları soğuktur.Yağışarla beslenirler ve sularının soğukluğu yıl içinde değişiklik gösterir.
Yeraltı suları geçirimsiz tabakalar arasında sıkışarak basınçlı bir özellik kazanabilir.Bu durumda geçirimsiz tabakalar sondajla delinir.Su fışkırarak yeryüzüne çıkar.Buna artezyen denir.Buralara çakılan kuyulara da artezyen kuyusu adı verilir.

Yeraltı suları içme kullanma ve sulama amacı ile kullanılır.Kaynak ve kuyuların bulunduğu bölgelerde yerleşim yeri kurulması sakıncalıdır.Çünkü hayvan dışkıları kanalizasyon suları çeşitli atıklar bu sulara karışarak kirlenir.Kirli suların kullanımı  açısından zararlara yol açar.

2. Jeotermal
Bu sular magmaya yakın yerlerden ısınarak yeryüzüne çıkar.İçinde erimiş durumda mineral ve madenler vardır.Bu yüzden şifalı sulardır.(kaplıca ılıca gibi.) amaçlı olarak kullanılırlar.Denizli'nin Sarayköy ilçesinde elektrik üretimi amaçlı kullanılır.

Jeotermal kaynaklar;
* Elektrik elde etmede
* Kimyasal madde ve mineral üretiminde
* Merkezi ısıtmada
* Kaplıca amaçlı
* Mineral içeren içme suyu üretiminda kullanılır.

3. Maden Suyu:
İçinde bol miktarda erimiş halde mineral bulundurur.Kaynak sularından farklıdır.Maden suları sindirim ve boşaltım organlarının düzenli çalışmasına yardımcı olur.

B. Yerüstü Suları:
Yeryüzünün 3/4 'ü sularla kaplıdır. Yağan yağmur ve kar sularının bir kısmı yeraltına süzülürken bir kısmı da yeryüzünde kalarak yerüstü sularını oluşturur.Okyanuslar denizler göller ve akarsular yerüstü sularına örnektir.
En derin ve en geniş sular okyanuslardır.
Karalar arasında kalan boğaz ve kanallarla okyanuslara bağlanan su birikintileri denizdir.
Irmakların getirdiği su miktarı buharlaşma derecesi iklim kuşağı denizlerin tuzluluk oranını etkiler.
Dört yanı karalarla kaplı olan su birikintilerine göl denir.
Bir yatak içinde arazinin eğimine uyarak akan sular da akarsu olarak adlandırılır.En küçük akarsu deredir.Dereler birleşerek çayları çaylar birleşerek ırmakları (nehir) oluşturur.Irmaklar da deniz ya da gölleri meydana getirir.
Su taşkınlarına engel olmak elektrik elde etmek ve sulama yapmak amacı ile akrsuların üzerine baraj yapılır.Akarsuyun önüne set çekilerek baraj yapılır.Setlerin gerisinde biriken su kütlesine de baraj gölü denir.Yurdumuzda pek çok baraj vardır.Atatürk Keban Hirfanlı Karakaya en önemli barajlarımızdır.

Yağış eriyen kar ve buz suları kaynak suları yerüstü sularının oluşumunu etkiler.


DOĞAL ANITLAR

Yerkabuğunun oluşum süreci içinde akarsuların aşındırma taşıma ve biriktirmesi ile meydana gelen peri bacaları traverten mağara şelale göl gibi yeryüzü oluşumları özel korumaya alınmış ağaçlar Doğal Anıtlardır.

- Doğal anıtlar çok uzun bir süreçte oluşmaktadır.
- Doğal anıtlar tüm insanlığa aittir.
- Doğal anıtlar korunarak gelecek nesillere aktarılması gereken değerlerdir.

TRAVERTEN:
Yeryüzüne çıkan suların buharlaşması ile suyun içinde bulunan kalkerli ve kireçli maddeler çöker travertenler oluşur.Pamukkale Bursa ve Antalya'da travertenler vardır.
PERİ BACALARI:
Yamaçlardaki nispeten sert ve yumuşak olmayan tabakalar altlarındaki yumuşak kısımları sel sularına karşı korurlar.Böylece yamaçta sivri kuleleri bacaları andıran ve üzerinde şapka gibi koruyucu sert tabakadan oluşmuş şekiller meydana gelir.Peri bacalarının oluşumunda sel ve akarsular doğrudan rüzgar ise dolaylı olarak etkide bulunur.Ürgüp ve Nevşehir arasında geniş bir bölgede peri bacaları vardır.
MAĞARALAR:
Karstik bölgelerde tabana sızan sular zamanla çatlakları genişletir ve yeraltı boşlukları oluşur.Yeraltı sularının mağara tavanlarından damlaması ile kireç taşı çökelir.Tavanda kireç taşı çökelmesiyle sarkıt tabanda kireç taşı birikmesi ile de dikitler oluşur.
Burdur İnsuyu Mağarası Antalya Karain Mağarası Alanya Damlataş Mağarası Mersin Narlıkuyu Mağarası ve İstanbul Yarımburgaz Mağarası önemli mağaralarımızdır.
Doğal anıtların tarihi ve estetik değeri vardır. Bu nedenle turizm açısından çok önemlidirler.